Verul Lenyateel Shilpavaibhav By Radhika Tipare

‘वेरूळ लेण्यांतील शिल्पवैभव’ हे पुस्तक लेखिका राधिका टिपरे यांनी इतिहास आणि पुराणे यांचा सूक्ष्म अभ्यास करून लिहिले आहे. शिल्पांच्या मुद्रेवरील भावभावनांचा वेध घेत, त्यांच्याशी संवाद साधत लालित्यपूर्ण शैलीत त्यांनी शिल्पांचे तपशीलवार वर्णन केले आहे. बौद्ध, हिंदू आणि जैन धर्मीयांनी राजाश्रयाने तीन कालखंडात या लेण्यांची निर्मिती केली आहे. इसवी सनाच्या पाचव्या शतकापासून प्रारंभ झालेली निर्मिती प्रक्रिया एक हजार सालापर्यंत सुरू होती. अगणित अनाम शिल्पकारांनी पिढ्यांन्पिढ्या परिश्रम करून हे अद्भुत शिल्पविश्व साकारले आहे, तेही मर्यादित साधनांच्या साहाय्याने. भारताला प्राचीन अशी सांस्कृतिक परंपरा आहे. उदार, सहिष्णू आणि चंडप्रतापी राज्यकत्यांचे शासन त्या काळी आQस्तत्वात होते. भारतात अनेक ठिकाणी लेण्यांतील विलोभनीय शिल्पकला तत्कालीन कलेची साक्ष देत आहे. औरंगाबादजवळील वेरूळची लेणी त्यातलीच एक. सुमारे दोन किलोमीटरच्या परिसरातील पाषाण खोदून त्यात कोरलेली समूहशिल्पे वेद-उपनिषिदे, पुराणांतील देव-देवता आणि त्यांचे अलौकित्व विषद करतात. सुमारे दीड हजार वर्षांपूर्वीच्या सामाजिक, सांस्कृतिक आणि राजकीय परिाQस्थतीचे प्रतिबिंब या शिल्पकलेतून व्यक्त होते. जीवनमूल्यांना आध्यात्मिक आधार देणारी शिल्पकला आपल्याला जीवन जगण्याची नवी दृष्टी देते. द्वैत-अद्वैत, सगुण-निर्गुण, आकार-निराकार आणि परमेश्वराची निरामयता या गोष्टींना मानवी पातळीवर उद्धृत केले आहे ते या शिल्पकलेनेच. काळ्या पत्थरातून जिवंत झालेला आपला भूतकाळ कोरीव शिल्पांतून मूकपणे आपल्याशी संवाद साधीत असतो. मूर्तीमधून जणू भावनांचा स्रोत निर्माण होतो, तो आपल्या व्यक्त-अव्यक्त अशा कल्पनांना छेद देणारा ‘लोकसंवाद’च असतो. या पुस्तकातील वेरूळ लेण्यातील प्रत्येक शिल्पाचा इतिहास किंवा पौराणिक संदर्भ वाचून लेण्यांचे अवलोकन केले, तर मिळणारा आनंद वैÂक पटींनी अधिक असेल, यात शंकाच नाही! THE BOOK `VERUL LENYATIL SHILP VAIBHAV` IS BASED ON THE RESEARCH WORK ON THE SCULPTURES OF ELLORA. THE MAGNIFICENT GROUP OF ROCK CUT CAVES OR THE ROCK TEMPLES AT ELLORA REPRESENT THREE DIFFERENT FAITHS. BUDDHISIM, HINDUISM AND JAINISM. IT MARKS THE FINAL STAGE OF CULMINATIONAL ROCK TEMPLE ARCHITECTURE, IN WESTERN INDIA. BEING ONE OF THE GREATEST MONUMENTS OF THE WORLD ELLORA FIGURES IN THE LIST OF THE MONUMENTS OF HUMAN HERITAGE. THE ELLORA CAVES NESTLE IN THE LAP OF THE CHARANADRI HILLS, WHICH IS AN EXTENSION OF THE WESTERN HILLS FAMOUSLY KNOWN AS SAHYADRI, AND ARE SITUATED 26 K.M. AWAY FROM THE FAMOUS HISTORICAL CITY AURANGABAD. THESE CAVES ARE SPREAD IN AND AROUND 2 K.M. OF DISTANCE. THESE ROCK CUT CAVES REPRESENT THREE RELIGIOUS SEATS AND WERE CHIEFLY PATRONIZED BY CHALUKYA AND RASHTRAKUTA RULARS. OUT OF MANY CAVES, 34 CAVES ARE NUMBERED AND ARE DIVIDED IN THE THREE GROUPS, BUDDHIST, HINDU AND JAINS. AT ELLORA, THE MAJOR SIGNIFICANT EXCAVATORY ACTIVITIES WERE CARRIED OUT FROM THE MIDDLE OF THE SIXTH CENTURY TO THE END OF TENTH CENTURY. THE HISTORICAL BACK GROUND, AND THE CULTURAL AND MYTHOLOGICAL IMPORTANCE OF THE SCULPTURES IN ALL THREE GROUPS OF CAVES AT ELLORA HAS BEEN DISCUSSED IN THE BOOK. ALL THE INFORMATION REGARDING THE CAVE ARCHITECTURE AS WELL AS THE DETAILS AT THE ICONOGRAPHIC IMPORTANCE OF THE SCULPTURES HAS BEEN DESCRIBED ELABORATELY IN ALL THE CHAPTERS OF THE BOOK. A MARATHI READER CAN HAVE A PERFECT IDEA ABOUT THE CAVE’S ARCHITECTURE AS WELL AS THE SCULPTURE IN THE CAVES.